1920 yılında İstanbul’da din bilgini Abdülfettah Efendi, Doktor Lütfi Bey, Dağıstanlı Seyit Tahir (Elhüseyni), Doktor İsa Ruhi Paşa ve din bilgini Mir Salih Efendi tarafından kuruldu.
Bunlardan İsa Ruhi Paşa ve Seyit Tahir Efendi adı geçen diğer Kafkas örgütleriyle ve özellikle Birinci Dünya Savaşı yıllarında “Kafkasya İstiklal Komitesi” ve “Türkiye'deki Kuzey Kafkasya Siyasi Göçmenleri Komitesi” adlı siyasi örgütlerde de aktif rol almışlar, bu örgütleri çeşitli uluslararası toplantılarda temsil etmişlerdir.[1]
Onları kurduğu bu derneğin çalışmaları da çeşitli şekillerde 1925 yılına kadar sürmüştür.
Kaynak : Gurbetteki Kafkasyadan Belgeler, Sefer E. Berzeg, sf:7, Şafak Matbaası, Ankara 1985.
1918 yılında İstanbul’da Hunc Hayriye Melek[1], Berzeg Makbule, Zalıko Emine Reşid, Pooh Seza ve Ulagay Faika hanımlar tarafından kurulmuştur.[2] Başkanlığına Hayriye Melek Hanım’ın getirildiği Cemiyet’in merkezi Beşiktaş Akaretlerde bulunuyordu.
Cemiyet, mütareke yıllarının özel koşulları nedeniyle zor durumda bulunan ve müdürlüğünü Mustafa Butbay’ın yaptığı Anas Terakki Mektebi’ni devraldı ve adını bir süre sonra “Çerkes Numune Mektebi” (Çerkes Kız Mektebi) olarak değiştirdi.[3] Günümüzün ilköğretim okullarına denk olan “Mektep” 6 sınıflı özel bir okuldu. Okulun en önemli özelliği Osmanlı İmparatorluğunda ilk defa, Müslüman bir tebaaya ait okulda kız ve erkek öğrencilerin bir çatı altında birlikte ders görmesiydi. O dönem için bu büyük bir adımdı. Ayrıca 4-6 yaş öğrencileri içinde bir anasınıfı konulmuştu.[4] Bu Osmanlıdaki ilk anaokuluydu. Diğer bir ilki ise; İslam dünyasında ilk kez olarak Latin harfleriyle eğitim yapılan bir okul olmasıydı. Okulun müdürlüğüne Seza Pooh, başöğretmenliğine Lami Jankat getirildi.[5] Derslerin çoğu Adigece’ydi.[6] Bu okul sadece öğrenciler için değil kadınlar için de bir eğitim yeriydi. Okulun bir de dikiş hanesi vardı. Burada mali durumları yetersiz olan Çerkes kadınları çalışıyordu. Okulda temel derslerin yanı sıra jimnastik ve beden eğitimi dersleri de veriliyordu. Öğrencilere polka, mazurka, kadril, vals gibi dönemin moda olan dansları öğretiliyor, ayrıca dil ve piyano kursları da veriliyordu.[7]Öğrencilerden sadece aylık alınıyordu. Bununla kira, gerekli giderler ve birkaç yönetici ve öğretmenin maaşları karşılanıyordu. İlk ve orta okul dengi olan bu özel okulun öğrenci sayısı 150-180 arasındaydı, her sınıfta 25-30 kişi okuyordu.[8] Okulda Çerkes olanlar çoğunluktaydı. Okulun üniforması vardı. Okulun çok güzel bir kitaplığı, tiyatro salonu ve sahnesi vardı. Erkek ve kız öğrenciler bu sahnede Çerkez ulusal kıyafetleri ile oynuyor, piyesler hazırlıyordu. Örneğin, müdür Seza Hanımın “Kafkasa Doğru” adlı piyesi oynanmış ve büyük ilgi görmüştü.[9]
Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti, başyazarlığını Hunc Hayriye Melek’in yaptığı “Diyane” (Anamız) adıyla Türkçe-Adigece bir dergi yayınlamış, 1923 yılında kapatılıncaya kadar kültür ve yardımlaşma işlerinde, diğer Kafkas göçmen örgütleriyle işbirliği içinde çalışmalarda bulunmuştur.[10] Kafkasya’nın Kızılordu tarafından işgali üzerine İstanbul’a gelen Kafkasyalı göçmen ailelere sahip çıkılmış, bazı göçmenler “Anas Terakki Okulu” (Çerkes Numune Mektebi)nun bir kısmına yerleştirilmiş, göçmen çocukları da okula alınmıştır. Şimali Kafkasya Cemiyeti’nin kapatılması üzerine merkezsiz kalan cemiyet üyelerine “Cemiyet-i Hayriye” adlı bir klüp oluşturulmuş ve üyelerin belli zamanlarda toplanmasına ve faaliyette bulunmasına yardımcı olunmuştur.[11]
[4] Vasfi Güsar "Çerkez Kadınları Teavün Cemiyeti" , Kafkasya Dergisi, no. 48 (1975), s. 22
[5] "Çerkes Teavün Cemiyeti ve Faaliyetleri", Elmas Zeynep Aksoy, Toplumsal Tarih, Eylül 2003.
[9] "Çerkes Teavün Cemiyeti ve Faaliyetleri", Elmas Zeynep Aksoy, Toplumsal Tarih, Eylül 2003.
[11] Kafkasya Hatıraları, Mustafa Butbay, Haz: Ahmet Cevdet Canbulat, sf: 5, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990 Ankara.
1914 yılında İstanbul’da okuyan Kafkasyalı göçmen çocuklarına yardım için kurulmuştur. Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyeti’ne yardımcı çalışmalarda bulunmuştur.
Kaynak : Gurbetteki Kafkasya’dan Belgeler, Sefer E. Berzeg, sf:6-7, Şafak Matbaası, Ankara 1985.
Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti üyelerince politik amaçlı çalışmalar için 1918 yılında İstanbul’da Müşir (Thuğa) Fuat Paşa’nın önderliğinde kurulmuştur. Başkanlığına Milli Ajans Müdürü Hüseyin Tosun Şhaplı’nın[1] getirildiği “Şimali Kafkas Cemiyeti”nin merkezi Beyoğlu İstiklal Caddesinde bulunmaktaydı.
“Şimali Kafkas Cemiyeti”nin bilinen önemli üyelerinden bazıları şunlardır: Hüseyin Tosun Şhaplı, Seyin Time Yediko, Dr. İsa Ruhi, Prof. Aziz Meker, Mehmet Fetgerey Şoenu, Şamil Şhaplı, İsmail Bidanuk, Seyyid Tahir El Hüseyni, General İsmail Berkuk, Blenav Bateko Harun. “
Şimali Kafkas Cemiyeti”nin Çalışmalarından Örnekler:
